Lai simna ii aman phatna.
Agelh ~ Khup Lian Thang
Mihing te khantoh nangin athupi leh aki sam penpen in bang hiam cih na ngaihsun kha ngei hiam? Pilna a thupi pen hi in, tua pilna pen ama sa Pasian neihna pan ong kipan in, tua pan in laisimna tawh ong bucing to hi. Hih thului sungah Pilna leh laisimna a ki bangin ka koih hi.
Lai thului khat hong piang khiatna dingin, laimal Paragraph khat a piang khiatna dingin, tuahkhak thu tampi tungtawn in, deihsakna taktawh hong luangkhia thu laigil te pen manpha lua mahmah in, bangmah tawh teh theih omlo in, sum leh pai tawh zong leizawh ding hilo hi. LST sungah ong hih “pilna thutheihna te pen selsim siang manpha sangin manpha zaw lai hi” na ci hi. Tua amanpha mahmah laibu te, thulaigil te simlo leh thupi a sa lo te pen leitung ah mi hamsia mahmah ahi hi. Innkuan sung, it leh ngaihteng tawh sihna manna ki khenna tampi a tuah khak khit ciangin hong luangkhia nu leh pa itna innkuan ki itna, u sung nau sung tawh ki itna cih bangin thu laigil tampi a ki at te, thu simlo in pilna in ih lak theih kei leh mi hamsia mahmah ihi hi. Leitung nuntak khuasak zia, gamvai minam vai tuahkhak na leh muhna a tuamtuam te tungtawn in ong luangkhia thu laigil te sim khalo in, pilna in lak sawm hetlo pi-in, gamvai minam vai sem dingin ih kipat khak leh ih khial mahmah kha ding hi. Gal sim ding ciangin gal do a siamsate in ong makaih in, amau tuahkhak tungtawn in kiging takin gal maitang nawkna in pilna hi-in, tua in gualzawh na ong pia ding hi. Tua mah bangin leitung nuntakna ah a ki tamzan sa lungtang panin hong lungkhia thu laigil te, laibu or thului tuamtuam tawh ong ki sungkhia thu laigil te, hoihtak in sim a, na thupi lak leh tua in pilna ciimna te hong pia ding hi. Tua in na mai aa na nawk ding haksatna te hong nawkzo sak dinga, tua in gualzawhna le mavang daupaina tawh ong nung zuih pah ding hi. Tua ahih manin laibu simna, pilna kammal te bildawh in ngaihna in na gualzawhna dingin a thupi pen na kal masa, na khantohna dingin tawhtang thupi pen ahihna mangngilh kei in.
Mipil ten bang gen
Kawlgam mi ahi 1961-1971kum kikal UN aa General Secretary asem ngei U Thant in bang na ci hiam cih leh,“A khangto minamte in lai sim uh a, lai sim minamte khangto uh hi” na ci hi. Galpi nihna abeina dingin a makaipi khat ahi Americate President 33rd na Harry S.Truman in ,“Laisim mi khempeuh makai hoih suaklo uh a, ahih hangin makai hoih khempeuh pen laisim mi vive na hi uh hi” ci-in gam makai minam makai hoihkhat, tavuan vaipuak lianpi a nei khat aa dingin laisimna athupitna, abei sa tangthu te tawh saikak in na gen hi. Leitung ah mipil miciim leh makai siam pen dingin akigen ahi Americate’ a President 16th na Abraham Lincoln in, “Ka sim ngei nailoh laibu hoih khat, deihsakna tak tawh hong piate pen kei aa dingin ka lawmhoih taktak in ka ciamteh hi” ci-in laibu a thupitna, laisimna a thupitna mah na lim gen mahmah hi. Tu laitak Kawlgam makaipi leh leitung bup in hong theih pih ahi Daw Aung San Suu Kyi kiangah thu ki dongin, “Kum 20 sung bang inn sung pan hong kipuasak sak lo in, inn sungah ki bilh cip in na om sungin bangdan tawh na hunte na zang pen hiam?” ci-in ki dong hi. A dawn kikna ah, “Hih hun sungteng pen ka cim man vet kei hi. Ka hun neih khempeuh pen laisimna tawh ka zang hi. Laibu hoih tuamtuam ka sim a, mi minthangte thangthu te, mihing te thungaihsut zia tawh kisai laibu tuamtuam te, gamvai minam vai laibu tuamtuam te, cih bangin laibu hoih tampi ka sim hi. Hih bangin ka om sungin mite in a hai zo ding, ahai lawh zahzo ding bangin hong ki lunghimawh pih mahmah hi. Ahih hangin laibu hoihte pen kei aa dingin ka lawm hoihpen hong hi-in, laisimna pen kei aa ding thathak lakna leh mailam ka nawk ding alauhuai na khempeuh aa dingin ka kiging kholh theihna dingin pilna ong pia ka sia hoih pen te ahi uh hi” ci-in laibu hoihte a simna hangin hih ciang dinmun a tung thei ahihna na gen hi.
Leitung khuahun a khel lai/lai simna
Leitung’ khantohna zia a ki etkik ciangin AD 1500 khit pan kipan in nitumna gamte bulphuh in khantohna pen manlang takin hong kilawh hi. Tua khantohna pen tawm vei bek a khangto henhan pak hilo in, tuni tuhun ciang dong mah, khol lo in ki zom toto suak lai hi. Mipil tampi te in hih bang khantohna a hang a et kik kik uh ciangin a hang tampi tak in na khen uh hi. (1)Martin Luther hangin thu-um mite sungah athak khawnlawh na lianpi hong tungin tua in kikhelna lianpi piangsak hi aci zong om hi. (2) Roman Empire kia in Ottoman Empire te in a uk ciangin tua Roman Empire gam sunga a om mipil misiam teng nitumna gam lam ah tai in, tua a tai mipil tampi te in khanlawhna leh khantohna lianpi piang sak hi aci zong om hi. (3) The Black Death ci-in Plague cih pul natna namkhat hangin mi tampi sih lawh in, tua hangin mipi sungah nakpi takin hanciamna leh khanlawhna lianpi piang hi aci zong om hi. (4) gam khat leh khat in khantohna lam ah kidem ciat, amau thahatna ding ahauhna dingin hanciam ciat ahih manin khangto hi cih muhna ahi zongin (5) A makai a uk kumpi te makaih zia pen picing leh mipi te tungah suahtakna pia ahih manin a khangto hi ,cih bangin khangtohna ahang thupi te ki gen ciat hi. Hih a tunga thu 5 te pen mipilna muhna ah khantohna apiangsak thute hi ci-in mipil khat leh khat in a mau muhna ciat ultung saki uh hi.
Hih bangin muhna a ki batloh lipliap hangin, khantohna manlang takin a ki zelhna ahang bulpi khat om hi cih pen kinialna om vetlo in ki thukim diam uh hi. Tua in banghiam cih leh, AD 1440 pawl in German mi Johannes Gutenburg akici pa in laikhetna (Press)hong bawlkhait zawhna hangin, khantohna pen hong man lang sak leh hun tomno sungin khantohna kizelsak mang hi cih thu, anial om hetlo in sangthei kim ciat uh hi. Lam khat pan gen leng Johannes Gutenburg mukhiat laikhetna hangin mi khempeuh in pilna tuamtuam, thu ngaihsutna tuamtuam, muhna tuamtuam sin thei kan thei in tua in nakpi takin khantohna a piangsak ahi hi. Lamkhat pen gen leng laisimna a thakhauh mahmah na hangin leitung ah manlang takin khantohna hong tung ahi hi. Leitung thak (Modern World) hih ciang dinmun akhangtohna a hang a thupi penpen in Lai simna leh lai sim na mipi te tungah a ki zelh hang na hi gige ahihna kimu thei hi.
Lai/laisimna hangin minam te khangto (Jews mite etna)
Leitung a om minam tampi lak ah Jews te’ pilna leh khantohna pen lamdang leh upmawhloh huai zah dingin pil thei, hau thei in ama uh khuat zo mahmah uh hi. USA aa om University minthang te’ Professor 100 lak ah 20 pen Jews te ahi hi. Leitung aa pahtawina lak ah asangpen Noble Prize angah khempeuh ii 100 ah 22 pen Jews te mah ahi hi. Leitung mihau pen 50 lak 10 pen Jews te hi in, USA te Journal leh laibu hoih tawh kisai ah pahtawina a sangpen ahi Pullitzer Award angah 100 and 53 pen Jews te mah ahi hi. President Obama hun lai in a Chief of Staff, Secretary of Treasury cih danin panmun thupi te na len uh hi. 2004kum in Democratic te’ President Candidate leh 2013-2017kum kikal in Secretary of State asem John Kerry zong Jews te mah ahihi. Tu laitak in Donald Trump ii makpa leh a Senior Advisor Jared Kushner zong Jews minam mah ahi hi. President dinga Democratic pan Hillary Clinton tawh aki dam ahi Bernie Sanders zong Jews minam mah ahi hi. USA te’ Federal Reserve aki ci, a Central Bank leh Bank khempeuh a uk, USA gam sunga sum khempeuh a zek , tu laitak a Chairman pen Ms Janet Yellen hi in, ama Chariman sepma aa amai aa Chairman nihte zong Jews tebmah hi in, tukum tawh kum 30 sung aki zom in Federal Reserve ah makai sem uh hi. Hih Chairman te in thu neilua mahmah uh ahih manin amau kampau ziauna hangin Stock Exchange (Sum bawlna phungpi) bang kah ziahziah or kia ziahziah in kikhel ziahziah sak zo uh hi.
Tua hih manin hih minam te, leitung mimal pahzah ii 0.22% kim bek ahih hangin banghangin hi zah takin pilin, siam in , gualzawhna ngah mawk uh ahi hiam?
Jews te pen Abraham (BC 1900) hun lai pekpan in kam dawn kisang in ki thuhilhna (oral literature) te hoihtak na kipan ta uh hi. Moses in thukham 10 te at in, tuate amau minam sungah kizel in ki hilh uh hi. Jews innkuan bangkua sungah, nu leh pa te in a tate tungah a Pasian upna, a ngeina, innkuan sung kalsuan zia ding, mite tawh kizopzia ding, gamtat luhek zia ding, cih bangin Torah a kici LST a bu masa nga te ahi Piancilna, Paikhiatna, Siampi Laibu, Gamlak vakna leh thuhilh kikna sunga om laite, thute nisim in kihilh uh in, a lungsim ah vom cip sak uh hi. A tate a neu tung pan kipan in makaih ngiat, biakna thukham te, nu leh pa zahtaakzia ding te, zi le ta bawlzia dingte, leitung nuntak khuasak zia dingte cih bangin hoih takin kihilh in, lai in simsak in, pantah ngiat uh hi. LST- Thuhilh kikna 6:6-7 “Tuni-a no kong piak hih thute na lungsim uhah om ding hi. Na tate uh tungah limtakin na hilh ding uh an na innsumg uhah na tut uh ciang, lampi-ah na pai uh ciang, na lup ciang uh le na tawh ciangun tua thute na gengen ding uh hi. Na khut tung uhah lim dingin tuate na hen ding uh a, ma mitte uh kikalah tuate pen talsuante bang hi ding hi. Na inn kongkhak khuam tung uh leh na kongpi uh tungah tuate na gelh ding uh hi” ci-in Pasian thupiakna zui ngiat uh hi. A tom in gen leng anu leh apa in inn pan in a tate laitawh pantah ngiat in, lai simsak in, lai asim bek hilo in laibu sunga om a thu thukte a tate in a tel theihna dingin sun leh zan in kihilh ciatciat uh hi. Tua bangin ahilh theihna dingin a nuleh pa te in a lai uh sim ciatciat kul ah, akisap leh zong lot ngah lai uh hi. Laisim minam, lai thupi sak minam, laisiam minam ahih manin hih bangin leitung ah minam lawhcing pen a suak ahihna a gah in kimu thei hi.
Mangkang te
Mangkangte pen lai uk, laisim leh laisiam minamte a hi hi. Hun awng aneih nak uh leh om khonglo in laibu sim pah uh hi. Gtn: Khuasung vakna meileng or bus tungah khat guak bek avak ahih uh leh, a ip sung panin laibu khat lakhia in laisim ciatciat uh hi. Nisim zingsang sim in News Letter te sim tanghtangh uh in, a bil amit uh vaksak ngiat uh hi. Manglai pen tuma kum 1500 val bang pan kipan in puah toto in aki zang toto ahi hi. A kisapna ah behlap toto uh ahih manin, alai zong kicing , laibu hoih tuamtuam, la-pau te, tangthu bu hoih tuamtuam te, leitung nate thute, leitung gamvai ki uk zia te, mihing te lungsim puakzia te, mipil mi khangto mihoih te tangthu bute cih bangin laibu nam tuamtuam bawl in zong sim ziahziah uh hi. Lai sim hat mahmah uh ahih manin lai at siamte ii athupitna thei in, na pahtawi siam pah uh hi. Tuni dongin AD 1600 pawl aa minthang mahmah William Shakespeare’ thu leh a lai-at te gengen in pahtawi lai uh hi. Leitung galpi nihna ciang dong, leitung ii seh 4 suah seh 1 bang pen British Empire sungah om zezen hi. Hih bangin a thakhauhna pen lai a siamna, apilna asiamna hang hi cih pen kinial theilo hi. Laisiam in thumu mahmah uh ahih manin lai nei nailo minam neute’ lai ding zong, bawlsak ziahziah uh hi. Tua lak ah Cope Topa ong bawlsak ih Zolai zong kikhel hi(Laibu saal ii pupi ahi lawm Cinpu in Cope Topa hong bawlsak, Zomite in ih neih masak News Letter ahi Tedim thukizakna lai te hoihtak in hong at kik ahih manin zong ama tungah lungdam mahmah hang). Amau lai siamna, amau pilna hangin, Zomite zong lai nei minam khat ong suah uh a, minam kip khat ong suah uh hi. Mangkang te pen, atunga Jews minamte mah bangin naupang te in lai a simnopna dingin naupang laibu tuamtuam bawl uh hi. Gtn: LST sungah tangthu te alim tawh bawl in, a telnop leh a zaknop dingin bawl uh a, nu leh pate in atate laisim pih in, lai simnopna guan uh hi. A neu lai in hoihtak kipantah uh ahih manin laisim zongsang uh a, akum leh a pilna ong khang toto in amau tawh ki tuak laibu te hong sim in, a laisim uh hong tam semsem in a theihna uh zong hong khang semsem hi.
Mi thupi te lai-simna
Leitung ah tuma kum tampi sung mihau pen leh tu laitak ahau nihna ahi Bill Gates in tuni dongin kum khat in laibu bu 50 bang sim den ing ci hi. “Laibu kasimna hangin leitung nate leh thupiang te ka tel semsem a, leitung khuahun luan zia te tel in tuatawh ka ton khawm thei hi. Kei aa dingin Laibu pen ka sangsia hi in, theih ding neih ding aa kilawm thute a tawntung in ong hilh den hi” ci-in leitung a mihau pente nangawn in a buai mahmah ding kawmkal ah kum khat in laibu bu 50 bang sim den zo lai hi. Bill Gates pen ahau bek hilo in amau’ nupa in asum uh tawh aphuat sa uh Bill and Melida Gate Foundation tawh leitung mite phattuamna dingin na hoih tampi sem khia uh hi. Lam khat pan gen leng a laibu simna,(A sangkahna) in ahauhna kip in kho sak a, itna neisak in, na hoih na manpha asep khiat na dingin lam lak hi kici thei hi. Tua bang nuntak zia pen in leitung nuntakna ah athupi pen ahi hi.
Zomite’ makaite khempeuh zong laisim laisiam vive te a hi uh hi. Tua lak pan in Rev.Dr. Jm Ngul Khan Pau in khatvei Zomi Innkuan Singapore ah thu hong gen hi. “Khuasung ah Library hoih leh laibu saal lianpi tampi om hi. Singapore ah om in hih bangin ih ngah hamphatna te zang theilo in, Laibu Saal ah pailo in lai ih sim kei leh pammaih lua mahmah ding hi” ci ngeungau hi. Lai sim ding athupi sak mahmah ahih mah bangin Siapa mahmah in laibu sim zo in, tua tawntungin Pasian in na zang a, tuni dongin Siapa in Zomite nuntak khuasakna tampi ong laih toto lai hi.
Tu laitak in leitung bup hong theihpih Asia lampan Theologian pen a tam hetlo kawmkal pan in, Rev.Dr.S. Pau Khan En@Sia Enno pen leitung in hong kiciapteh Asean Theologian ahi hi. Angtang huai mahmah leh kipak huai mahmah hi. Siapa pen Lai sim zo ngiat in, a nasep pan Pension tawh a khawl khit hangin, a laisim na khawl tuanlo hi. Kawlgam Tuiphum kipawlnate in abawl ahi khasim laihawm (Myit-tha-taman) sungah thului hoih mahmah at den a, ama thului simnopna hang bekbek tawh tua laihawm pen ki lei ziahziah den hi. Siapa’ lai at aki hel loh hun ciang bangin tua laihawm a kizuakzah kiamtuam pah hanhan hi ci-in ki gen hi. A thului te sim leng, Siapa in LST bek ahilo leitung thu, tangthu tuanthu leh tulai khantohna thu,leitung mite lungsim ngaihsutzia kihelna thu, cihte tel mahmah ahih manin, leitung khuahun luanzia tawh tonkhawm in a tawntungin laibu a sim den ih makaipi pa ahi hi.
Zomite aa ding LST ong bawlsak masa ahi Rev.Dr. Kam Khua Thang in zong laisim ding thupi sak mahmah hi. A inn ah ahawh khempeuh in ki thei kha ciat ding hi. A nasepna pan Pension la-in a tawlngak khit nangawn in zingsang tho, mai phiat, kiallap a nek khit phetin tua ni aa ding News Letter (Myanmar Light) sim pah hi. Tua khit ciangin azan-a a sim sa a maban laibu khat la in a laisim zom to suak hi. Hong nusiat dong mah amit leh laibu kigamla sak ngeilo hi. Tua bangin laisim zo, laisiam makai hoih tampi ih neihna hangin ih angtang mahmah hi.
Hih na sep kei leh mi val na hi ding hi
Leitung kizopzia (Globalization) pen manlang leh hong baih mahmah ta ahih manin, leitung gamte in khantohna leh sepna bawlna lam ah gamgi nei nawn mello hi. Tua ahih manin On-line Media tuamtuam pan ahi zongin, a laibu tawh ahi zongin, thu le la hoih tuamtuam te ih kan ding, ih sim ding leh ih sin behbeh ding thupi ta hi. Laibu hoihte sim in, ih theihna ih siamna te ih behlap toh denden ding ahi hi. Ih tuacih kei zenzen leh, hun leh midang te in hong makhelh dinga leitung ah a kizang theilo minam, a khangto lo minam ih suak kha ding hi.
Jews te mah bangin, Kawlgam Vaigam aa om minam citawm Zomite in ih inn sungah ih tate aneu cil pan kipan in thu leh la, pilna siamna, lai simna tawh pattah ding thupi hi. Hih laisimna lai siamna tungtawn aa ih ngah pilna bek tawh mite (adiakin ei sang a tam a thahat zaw minam te) ih dem zo bek ding hi. Laisim na bek in Zomite aa dingin namdang te tungah ih gualtung tuang theihna hi in, tua laisim na bek in mite sangin a pilzaw a teizaw leh minam dangte a makaih zo dingin in ong koih ding hi. Singapore te gam neu gam zawng pan in leitung ah gam hau pen ahihna dingin amakaipi ahi Lee Kuan Yew in “Gamkhat na zawhna dingin thau-vui thau-tang kul lo hi. Amau sangin Pil peuh lecin na deih bangbangin na sawl thei lel ding hi” ci-in, pilna nei peuhleng ih tuntunna ah gualtung ih tuang hamtang ding hi. Tua laisimna bek mahin Zomite mipil misiam in hong lam sang dinga, a sawt lo in Kawlgam sungah a om mipil misiam mihau khempeuh pen Zomite vive hong hi pelmawh ding hi
Hih thului a sim mimal kim in, laisim na I a thupitna tel in, tuni pan kipan in laibu sim akipan pah ding, lai hoih nono thului hoih nono sim dingin kipan pah in. Tuni in na sim khak thu laigil te in, pilna siamna hong pia dinga, tua pilna in nikhat ni teh hong lam sang pelmawh ding hi.
(“ Laibu pawlkhate pen sim vetloh dingin hoih a, pawl khat te pen khat vei bek sim dingin hoih hi. Pawl khat te leuleu pen nih vei thum vei sim dingin hoih a, pawl khat te leuleu nisim in sim in lot ngah dingin hoih hi”) ~ Anonymous
Lungdamkohna :
Laigelhsiapa Khup Lian Thang tungah “Lai simna ii aman phatna” cih article I ngetna tungtawh in ahong gelhsak ahi hi. Lungdam mahmah hang. I biak Pasian in hong zatsak semsem ta hen.
from: Khup Lian Thang <thangliank@gmail.com>
to: Cinpu Zomi <cinpuzomi@gmail.com>
date: Thu, Apr 5, 2018 at 10:24 AM
subject: Lai simna ii aman phatna
mailed-by: gmail.com