THE UNSUNG ZOMI PIONEERS
A KIPAHTAWILO ZOMI MADAWK TE.
Agelh ~ Khupkhan Thang Taithul
Norman, Oklahoma.
March 31, 2018.
Hih “THE UNSUNG ZOMI PIONEERS or A KIPAHTAWILO ZOMI MADAWK TE” ka cih ciangin, a maasa pente, cihna hilo in, ih Zomi sung ah aa madawk maasate lak-ah a kipahtawilo te cihna hi. A’maasa pen (Gtn: B.A. zo maasa pen, Col. suak maasa pen, Mingyi suak maasa pen etc.) cihna hilo. A hizong in amaa madawkna lam-ah (field) a’maasa pen zongh lah nahipah thei veve hi. Pioneer or Madawk ka cihciangin midangte zatbang in, mi zaalian, ulian, personalities; Gtn: Colonel, Mingyi, Siavuanpi, etc. te hizawlo in, khuakhat gamkhat ah a’ nateng maasa madawk te, Biakna lam (Religion field) ah Tapidaw a suakmaasa madawk te, Pilna lam (Education field) ah laisin maasa madawk te etc. cihna hizaw hi.
Hih “The Unsung Zomi Pioneers” te pen, tulaitak a nungta lai, ih Zomi mipil mimaasa nulehpa, pilehpu, (1920 pan 1960 kum kikal sung a suakte) atam zaw in thei khading uh hi. Tua baan-ah, magazine tuamtuam te, laibu tuamtuam te ah, ih Zomi sungah, ih Zomi mi minthang, a’gualzo te’(Personalities) taangthu (Biography) aa atat, ih Zomi laithei nulehpa, pilehpu te leh Zomi Baby Boomer te’n aphawk khaklo, a taangthu a’atnop kholloh, leh a’ pahtawi nop kholloh ih Zomi, mi maasate zong tampi hong kihel kha ding hi.
Hih “The Unsung Zomi Pioneers” te pen mimal khat, mi nihlehthum or mihonkhat zong hi thei kha ding hi. Mimal khat pen, a maadawkna munnih munthum zong om kha thei ding ahih maan’ in, amin zong munnih munthum ah hong omthei kha ding hi. Zolus, Tedim BEHS No.1 Golden Jubilee Commemorative Magazine, leh Laibu tuamtuam te sungah ataangthu a ki suaksak ngeilo Zomi Maadawk te hi ding hi. Zomi lak-ah a maadawk ahih hangin a taangthu a ki at zelzel ngeite hong kihel nawnlo ding hi. Gtn: khatna Rev. St. Hau Go, Rev. Thuam Hang, Pu Pau Suan, Siapi Gin Khaw Thang, Pu Son Cin Lian MP etc., amau thu ki-at na omzo, “The Unsung” hinawnlo a hih man’in hong ki hel nawnlo ding hi. Gtn: Nihna; “Paltan tumte” cih thulu neu ah, ih galkap Bu zalian, General, Colonel, Lt. Col cihte hong kihello ding hi. Bang hang hiam cih leh amaute paltan tum maasa maadawk te hilo uhhi. A thulu “The Unsung Zomi” tawh kituak ding in “A Kipahtawilo Zomi”, leh “Pioneers” tawh kituak dingin “Madawk te” bek hong hizaw ding hi. Hih “The Unsung Zomi Pioneers” te’ a field tuamtuam in khen in, ih koih ding in hoih ka sa hi. Kei mimal theih khakloh “A Kipahtawilo Zomi Madawk” (The Unsung Zomi Pioneers) pawlkhat zong omlai ding ahih manin, a theite in nong behlap nading uh kong zawn hi.
Hih pen a structural frame pi hi phot aa, a mau taangthu a kiim ka ngah masaksak guang pahpah leng, laibu hoih pikhat hong suak dingin ka lem-en hi. A mau taangthu a kiim athei te in nong at ciat naang’ uh zong kong thum hi. A tangthu te PDF attachment tawh khupkhanthang@yahoo.com ah nong khak na ding uh hong thum ing.
Hih Structural Frame pen nikum, June 30, 2017 pek a kazawh bawl hinapi in, tawm puah kik zel ka hih ciang aa, tun hong khahkhia zopan hing.
Biakna lam. (Religion)
I. Christian Suak maasa madawk te:
1. Pu Dam Khup: (Lamzang/ Mawngken/ Gawngmual)
2. Pu Neng Thawng: (Lamzang/ Mawngken/ Gawngmual/ Tedim)
3. Pu Song Vung: (Tuitum) Februry 27, 1906. Chief Hau Cin Khup leh Tonzang khuami te mai-ah Februry 27, 1906 ni-in, Rev. Dr. E. H. East in tui phum hi. The Burma Manuscript. pg 59.
4. Pu Hen Za Kam: (Tuitum) Chief Hau Cin Khup leh Tonzang khuami te mai-ah Februry 27, 1906 ni-in, Rev. Dr. E. H. East in tui phum hi. The Burma Manuscript. pg 59.
II. Thuhilh Sia maasa te.:
1. Rev. Lian Zam
2. Rev. Ro Thang
3. Rev. Thang Ngin
4. Rev. Mang Kam
III. 1923 Kum Cope Topa tawh labu bawl teng:
1. Tun En
2. Vial Nang
3. Dam Suan
4. Cin Lang
5. Khup Thang
6. Ngul Suan
7. Dam Khup
8. Awn Khaw Neng
IV. Gamdang ah Biakna lam pilna sinte:
1. Rev. Neng Za Cin: India gam lampan, WWII maa aa, U.S.A. ah LST sang kah hi. Rev. Dr. Pum Za Thang Tombing in a thu acing thei pen khading hi. Hong at pah leh ki lungdam mahmah ding hi.
2. SDA sia pa (Dal Cing pasal) Puna, India.
V. Chin Hills ah Christian Endeavor (CE) phuante:
1. Kham Za Go (Gawngmual) 1934 kum in Khamtung gambup C.E. na phuan khia hi. Pa Go Sawm Khup in napu taangthu hong at o!
Tedim khua ah 1936 kum in, CE phuante;
1. Song Pau (Gawngmual/Tedim)
2. Sayamah Ngan Fong (Tedim)(Pu Go Za Kham te, Sianu Ving Suan Lian Cing te tavuan pia ni ei!
3. Sayama Don Khaw Cing. (Gawngmual/Lawibual)
VI. CCOC Pai Maadawk Nuntakna Pia Te.
1. Vungh Khan Kham (Tedim)
2. Ngai Za Ciin (Cikha)
VII. Buddhist suak madawkte:
1. Vung Za Kham (Bumzang/Thangzang/Tonzang)
2. Bo Khai Za Kham (Tonzang/Lawibual)
3. Col. Son Khaw Vum (Thuklai/Yangon)
4. Maj. Son Khaw Lian (Thuklai/Yangon)
VIII. Moslem or Muslim suak madawk te:
1. Langh Za Nang or Langh Do Nang @ Soliman (Mualbem) a Zomin mangngilh ta ing.
Cidamna lam (Health)
1. Dr. Robert Vung Swan M.B., B.S. (Gawngmual)
2. Dr. Roland Thang Za Khen M.B., B.S (Gawngmual/Tedim).
3. Dr. Maj. Stephen. Do Khaw Thawng M.B., B.S. (Madras) (Thuklai)
4. Dr. Micheal Ngin Thawng M.B.B.S. Dp.H. (Thuklai)
5. Dr. Maj. Mang Za Thang LMP
6. Hau Suak (Male Nurse) (Phunom) Germany gam pai
7. Sayamah Don Khaw Cing (Gawngmual/lawibual)
8. Sayamah Niangh Khan Ciin (Ngennung/Tedim/Yangon) India, Kangpokpi siama sin.
9. Sister Easter Sian Khaw Zam (Zamnu) (Kaptel/Lawibual/Yangon) Germany gam pai.
Japan Galkap C.D.A. (Chin Defend Army)
1. Lian Cin Thang (Tonzang) CDA Commander-in Chief; Mandalay aom, Dr. Mang Cin Hau in hong at leh cih cial ni ei!
2. Mang Za Thang kici Sian Khaw Zam (Ngennung/Nahnuai/Tahan) A tapa Vum Khan Lian (Tulsa) in hong at hen o!
3. Thang Za Hau (Thuklai) CDA Bo “Saw-ih”
4. Vung Swan, Dr. (Gawngmual)
5. Kim Ngin, Lt. Col. (Khuasak/Yangon)
6. Hang Pum. (Thuklai)
7. Tual Kam
Kantalaih (Contractors)
1. Thual Neng; (Lamzang)
2. Cin Khaw Gin: (Lamzang/Tedim: Pu Thual Neng tapa) Zo Education Board (ZEB) a’ding Rs. 1000.00 pia hi. 1947-48 kum in, 62’X20’ agol, atung sikkang, a ummna leh asual taaksing, sang innpi khat Pu Cin Khaw Gin (Lamzang/Tedim) lamsak in, ZEB te mawkpia hi. (Man’ ngenlo)
3. Vung Za Kham: (Bumzang/Thangzang/Tonzang) ZEB a’ding Rs. 1000.00 pia hi.
4. Lam Za Hang: (Tonzang/Tedim) ZEB a’ding Rs. 1000.00 pia hi.
5. Thawng Khaw Zam: (Tonzang/Tedim) ZEB a’ding Rs. 1000.00 pia hi.
Khutsiamte. (Trades)
1. Gin Thual (Kaptel/Tedim/lawibual) Puankhui. Dr. Dongno tavuan
2. Tual Vungh (Lamzang/ Tedim) Carpenter
3. Suah Vum (Saizang/ Lawibual) Carpenter
4. Kai Nang (Kaptel/ Lawibual) Carpenter
5. Pum Suan (Lamzang/ Lawibual) Mason
6. Thang Khan (Lawibual /Pyidawtha) Blacksmith
7. Kai Za Neng (Lailui/ Tedim) Blacksmith
Kimawlna lam (Sport)
1. Son Vung (Tuitum) Tukpeng (Soccer) 1908 kum in Khalkha ABM sangnaupang team pan Tedim aom Galkap te tawh Bawlung kidem dingin Tedim hong pai hi.
Laphuak
1. Thawng Za Kim, B.A, (Tuithang/Sakollam)
2. Rev. Tun Za Kap (Cingsan pa) (Gamlai/Lawibual)
Lailam leh Taangthu lam (Literature & Hitorian)
1. J. Gin Za Twang (Tonzang/Lawibual) Rev. Thag Khawm Pau tavuan.
2. Dr. Vum Son (Tamdeng/USA)
3. Capt. Khup Za Thang
4. Thang Tuan (Mualpi)
Lokhawhna lam (Agriculture)
1. Dam Za Go (Lamzang /Lawibual) Apple
2. Stg. Thang Pau (Lamzang /Leilum) Apple
3. Sian Vungh (Gamlai /Lawibual) Lingmaw Tangerine. Rev. Go Za Nang Tavuan.
4. Lun Cin Thawng (Thanghzang/ Lawibual) Lingmaw Tangerine. Rev Than Lian Pau or Rev. Kham Lian Khup tavuan.
5. Go Lun Mang (Geelzang) Lingmaw Tangerine Rev. Go Za Sum in hong at hen.
6. Pum Kam (Thuklai) Naailung Sericulture. Sia Gin Sian Pau or Nu Ngo Kaang Cing tavuan.
7. Sia Kam Kap (Hauupi/Tahan) Naailung/Sericulture
Coffee ciing masate
Mawtaw Hawl Nuntak Zonna.
1. Go Za Kap (Lamka/ Tedim)
2. Vungh Khual @ Khual Peek (Kaptel / Kalemyo)
3. Suang Langh (Mualbem)
4. Neng Thang (Dimlo)
5. Pum Za Gin (Lamzang)
6. Thang Kho Ngam @ Pa Ngam (Lamka lam Thado te) Calcutta Kung Ga hotel ngak sem. Early 50s lai-in Pu La Cin Khup Three Ton Truck hawl hi.
Manzaihna lam Sumzonna (Photographer)
1. Pum Kam (Thuklai)
2. Stg. Khup Pau (Thangkhal) Palik
Mipi phattuam nading a piakhia te. (Philanthropists)
1. Thual Neng (Lamzang) Japan gal maa in, Tedim Zato ah cina te om nading innpi khat lamsak in mawkpiak hi. Thual Neng Ward kici hi. Japan gal sungin bomb in kha aa kisia in ki lam kik nawnlo hi.
2. Cin Khaw Gin (Lamzang) Zo Education Board a’ding Rs. 1000.00 pia hi. 1947-48 kum in, 62’X20’ agol, atung sikkang, a ummna leh asual taaksing, sang innpi khat Pu Cin Khaw Gin (Lamzang/Tedim) lamsak in, ZEB te man’ ngenlo in mawkpiak hi.
Nai-ngan-yee (Plitics)
I. Khamtung Suahtak Vai Hawm Pawl (KSVP) Phuante, 1948 kum:
1. Thang Kho Kai (Muizawl/Tedim) Zomi Nam Ni thu at mipawl khat in, Feb. 20, 1948 Falam khua Khawmpi ah, Thusungpa sakha hi. Tedim gam pan 1953 kum telcing MP maasa khat hi.
2. Sub. Thang Za Kai (Tuithang). February20, 1948 Falam khua Khawmpi ah Thusungpa taktak ahihi.
3. Langh Khaw Thang (Sezang/Tedim) 1960 kum, Telcing MP Pu Son Cin Lian’ pa ahihi.
4. Hih a lina pen Tedim sangpi Golden Magazine ah a taangthu paa khin ahih man in “Unsung/ A Kipahtawilo” hilo ahih man’in, kong hel nawn kei hi.
II. Thuhoih Vaihawm Pawl (THVP) Phuante.
1. Vungh Za Kham (Bumzang/Thangzang/Tomzang)
2. Thuah Langh (Tualzang)
3. Hih athumna pa pen Tedim Sangpi Golden Magazine ah, a taangthu paa khin hi.
III. Member of Parliament (MP) Sem ngei teng.
1. A. Lun Pum (Khuasak)
2. Thang Khaw Kai (Muizawl/Tedim)
3. Tedim sangpi Magazine ah ataangthu paa khin hi.
4. Mang Cin Khup (Lamzang)
5. Pum Khaw Gin (Lailo/Sakollam)
6. Tedim Sangpi magazine ah a taangthu paa khin hi.
Palik (Police)
1. Bo Tun Khaw Lian (Kaptel)
2. Bo Khaam Cin (Tonzang)
3. Bo Khai Za Kham (Tonzang/Lawibual)
Paltan tumte
1. Naib Commander Pau Cin (Khuasak)
2. Capt. Pau Za Gin, OB (Tonzang/ Tedim)
3. Bo Kim Vum
4. Bo Kham Khual
5. Gin Lam
6. Cin Khai (Tuitum) Mingaladon Thaukcian WWII Galkap han ah a min kiciamteh hi.
Pilna lam (Education)
I. Kawlgam leh India Gam
1898 kum Bunglung (Yarzagyo) khua ah Kawllai sang kah maadawkte;
1. Do Za Kham (Maung Tha Aye), (Gamngai/Bumzang/Thangzang/Tedim)
2. Thang Za Kham (Maung Tha Wa) (Gamngai)
3. Let Kham (Maung Peng). (Gamngai)
1898 kum Pu Tuang Lang Kawl Phungzite kiangah Kawllai sin.
I (A). Sagaing/Mon-ywa sangkah madawk te:
1. Kham Za Go: Pu Kham Za Go pen Gawngmual khua pan piang hi. 1933 kum-in Sagaing Govt. High School pan-in, Pu Thawng Cin Thang (Commissioner) Saizang khua, Pu Shiah Lwe (Inspector of School) Falam, Pu Po Kung (Lt. Col.) Falam tetawh matriculation na pass uhhi. Burma Frontier Force Chin Hills (Nung ciang Chin Hills Battalion kici hi) ah, Senior Clerk sem hi. Sangmang F.O. Nelson te’ nupa Zopau, Zolai to English sia zong sem kawm hi. 1934 kum-in Falam khua-ah C.E (Christian Endeavor) na phuankhia hi. A pa Dam Khup Zomi lak-ah Christian suak masa khat hi aa, Cope Topa hong tun’ ciangin, Cope topa inn-ah nasem hi. Tua hi aa, Pu Kham Za Go pen born Christian hi. 1942 kum in Japan (Nippon) galkap te Gunkhawm ah adawn ding in pai suk aa, Tahan khua aa u Cin Langh inn ah zavat natna tawh si hi.
2. Hau Cin Pau (Tonzang) Dr. Mang Cin Hau in tavuan hong la o!
3. Kam Cin Thang (Tonzang/Tedim) Dr. Mang Cin Hau
4. Hau Vung Thang (Anlang/Kalemyo)
5. Hau Cin Lian (Ngennung/Kalemyo)
I(B). Rangoon St. John’s Diocesan.
1. G. Lian Cin Thang (Tonzang)
2. Mang Khaw Nang (Saizang/Tedim)
3. R. Vung Swan (Gawngmual)
4. P. Khup Za Cin (Gawngmual/Tedim)
5. A. Lun Pum (Khuasak)
6. E. Pau Za Kam (khuasak)
7. Mang Za Thang (Khuasak)
I (C). Falam Govt. High School Ngah nading aa ngen 3 lakah 2
Deputy Commissioner, Lt. Col. Burne kiangpan Falam khua ah Government High School honsak nading ngen te ahi uhhi.
1. Song Pau (Gawngmual/Tedim)
2. Capt. Neng Za Gin (Phunom)
3. Tedim Sangpi Golden Magazine ah a taangthu ki at khin hi.
II. Rangoon University or Judson College kah Maadawk te.
1. G. Lian Cin Thang. B.A. (Tonzang) St. John Diocesan High School pan Matriculation azawh ciang in, Judson Colege ah kah in, a lawmte tawh 1948 Hill Chin Student’s Union na phuan uh hi. Hill Chin Student’s Founding Father cihding ahihi.
2. A Lum Pum B.A. (Khuasak/Rangoon)
3. Mang Kho Nang B.A. (Saizang/Tedim)
III. India gam College leh Sangkah ngei te.
1. Dr. Maj. Do Khaw Thawng M.B.B.S. (Madras) (Thuklai)
IV (A). India gam, Assam State, Shillon khua sangkah te.
1. Dr. Thang Za Khen M.B., B.S. (Gawngmual/Tedim)
2. Lian Za Thawn (Tonzang/Tedim)
3. Khup Hen Cin (Khuasak)
4. Lt. Col. E.K Kim Ngin (Khuasak/Yangoon)
Mimal 9 pha uh aa, adang teng “Unsung” hilo hi.
V. Tuipi gal Kaai Pilna Sinte. (State Scholar)
1. Vungh Khaw Nang. (Tonzang) Geology England
2. Lian Za Nang (Tonzang) Australia.
Peemta (Migrate)
1. Dr. Vai Do Pau M.B.B.S. (Rgn.) M.D. (U.S.A.) Vangteh khua U.S.A. peem hi.
2. Cin Khen Thang (Mauvom) Germany peem hi
3. Thang Za Dal (Khuasak/Kawlpi) Germany peem hi.
Sumzuak sumleina lam (Business)
1. Neng Thawng (Gawngmual/Tedim) WWI Piancit pai maa in Tedim khua ah sumbuk bawl khin hi.
2. Thang Lang (Saizang/Tedim) Japan Gal or WWII maa in, Kanpetlet khua ah sumbuk na bawl khin hi.
3. Pau Za Kam (Mualbem/Tedim) Sumbuk
Gamdang tawh Sumzuak Sumleina (Import & Export)
1. Khup Za Cin; (Gawngmual/ Tedim/Rangoon) 1950 kum December kha in Import & Export licence na ngah in, Chin Trading Company, Importer, Commission Agent and Motion Picture Distributor; Cable: “Walker” P.O Box 1392; 199 Phayre (Pansodan) Street, Rangoon, Burma ah zum na hong hi. Rangoon khua ah innkuan un na teng maasa uh hi.
2. Khual Za Kham; (Keeltal/Rangoon)
3. Vial Za Kap; (Tuipi/Rangoon)
4. Gin Do Lian; (Keeltal/Rangoon)
5. Ngin Za Thang; (Khuasak/Rangoon)
Tagah Kepna Sang (Orphanage)
1. Khup Khan Thang (Now Pa Khupkhan Thang Taithul) (Lawibual/ Norman, Oklahoma) 1994-5 kum in TBA Sangmang huang sung ah Tagah sang inn ding, adung asauna pi 64, avai azaina pi 16, Verandah pi 16x4 leh innpi tawh kizom pi 16x10 azai anbuk khat; atung inndawl pi 16x16 innpi dawl 2, Brick Nogging nalam sak uhhi. Tua innpi lam bek hilo in, naupangte vanzat ding aphamawh; lupna, delphah (Mattress), puanbuu (Quilt), lukhap (Pillow), anhuanna uum leh beel, ankuang ankeu (Utensils), naipi (Wall Clock) akim-in, leisak lai hi. Electric mei zong laksa hi. Tui khol nading tui- bem (Reservoir) khat, numei pasal ekbuk zong lamsak hi.
2. Rev. Go Za Nang (Lawibual/ Kalemyo)
3. Saya Kai Cin Mang (Sakollam)
4. Rev. Ngiak Za Dim (Thuklai)
I. Tedim khua ateng maasate: (Present Tedim Pioneer Settlers)
1. Neng Thawng (Gawngmual)
2. Thang Langh (Saizang)
3. Gin Thual (Kaptel)
4. PauZa Kam (Mualbem)
5. Thawng Cin (A khua lian’ theilo, Khuanolamte cih ciangbek thei ing)
II. Tedim Khua Hausate
1. Pau Za Kam (Mualbem)
2. Mang Za Cin (Tonzang)
3. Tedim Sangpi Magazine ah a taangthu ki at zo hi. Kum 19 aphak in Tedim khua hausa semhi. A khangno pen kici hi.
For General knowledge: Tedim khua hausa masa pen, Multa (Kala te) ahihi.
III. Tedim khua veng thum aa kikhen khit, 1962 kum khit ciang Yatkuat Hausa
Tedim khua Lawibual veng hausa
1. La Cin Khup (Thangzang)
Tedim khau Myoma veng hausa
2. Khaam Za Thang (Tonzang)
Tedim khua Sakolamveng hausa
3. Kham Khaw Langh (Thangzang)
United Nations (UNO) Branch khat pepeuh a nasemte
1. Dr. Kam Suan Mung MD. (Saizang/USA) UNICEF International Officer.
2. Jane. Cing Khan Lun (Saizang/USA) FAO (Rangoon), UNV (Fiji)
3. David. Kam Za Thang (Laitui/Yangoon) UNICEF (Rangoon), UNV (Sierra Leone), UNDP (Yangon) PEACE CORP (Sudan)
4. Khupkhan Thang Taithul (Lawibual/USA) UNICEF (Rangoon), UNV (Bhutan)
5. Lia. Catherine. Vung, UNICEF (Rangoon).
Vanleng Hawl (Commercial Pilot)
1. Sr. Capt. Terence Thang Vel (Tedim/Rangoon/USA)
Zo Education Board maakai te. (ZEB)
1. Ngul Langh (Tonzang/Tedim)
2. Pau Za Kam (Mualbem/Tedim) ZEB Treasurer.
3. Khup Za Cin (Gawngmual/Tedim/Rangoon) ZEB President.
4. Mang Za Cin (Tonzang/Tedim)
5. Gin Za Twang (Tonzang/Tedim)
6. Khup Khaw Pau (Lailo/Tedim)
7. Khoi Hau (Tonzang/Sakollam)
8. Lam Za Hang (Tonzang/Tedim) ZEB Vice President.
20th Feb, 1948 Falam khua Khawmpi Thusungpa. (Nungciang Chin National Day/Zomi Nam Ni)
1. Sbr. Thang Za Kai (Tuithang) Pa Lian Tuang in tavuan hong la hen.
Zomi Zinbuk (Guest House)
1. ?????????? in Kawlpi Khua ah Zampi Hotel na bawl hi.
2. ?????????? in Saizang Hotel na bawl hi.
3. ?????????? in Tonzang Hotel nabawl hi.
4. Capt Neng Go in Welcome Hotel na bawl hi.
5. Sia Khai Khaw Lian (Khuasak) Mandalay khua ah Chin Yeiktha (Guest House) na bawl hi.